Astma

Astma (astma oskrzelowa) – definicja, objawy, diagnostyka i leczenie

Astma oskrzelowa jest przewlekłą chorobą zapalną dróg oddechowych, w której dochodzi do nadreaktywności oskrzeli i napadowego zwężania dróg oddechowych. Stan zapalny wywołują czynniki środowiskowe (alergeny, zanieczyszczenia, infekcje) u osób predysponowanych genetycznie. W efekcie, podczas napadu astmy objawy ustępują po podaniu leków rozszerzających oskrzela (np. salbutamolu). Astma ma charakter nawracający – między atakami chory często czuje się dobrze. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia, na świecie zmaga się z nią ponad 250 milionów osób, a w 2019 r. wywołała ponad 450 tys. zgonów. W Polsce ok. 2,2 mln osób (5,7% populacji) chorowało na astmę w 2019 roku. Choroba często zaczyna się we wczesnym dzieciństwie lub młodości, choć może ujawnić się w każdym wieku. Długotrwały proces zapalny w oskrzelach prowadzi do przebudowy dróg oddechowych (pogrubienie ścian, nadprodukcja śluzu), co w niewyleczonych przypadkach może utrwalać obturację.

Rodzaje astmy

Astmę można podzielić na różne typy, zależnie od przyczyn i przebiegu. Najczęściej wyróżnia się:

• Astmę alergiczną (atopową) – najczęstszy typ, zwłaszcza u dzieci i młodych dorosłych. Wywoływana jest uczuleniem na alergeny (pyłki, roztocza, pleśnie, sierść zwierząt). Objawy występują po kontakcie z alergenem (np. po ekspozycji na pyłki, kurz) i zwykle towarzyszą jej alergie (katar sienny, pokrzywka).

• Astmę niealergiczną (idiopatyczną) – zwykle u osób dorosłych bez alergii. Czynnikiem wyzwalającym są drażniące substancje (dym tytoniowy, spaliny, silne zapachy, infekcje wirusowe, wysiłek, zimne powietrze). Ma często cięższy przebieg i słabiej odpowiada na leczenie niż astma alergiczna.

• Astmę mieszana – łączy cechy alergicznej i niealergicznej. U takich pacjentów objawy mogą być spowodowane zarówno alergenami, jak i czynnikami drażniącymi, co utrudnia leczenie.

• Astmę wysiłkową – napady duszności i świsty pojawiają się lub nasilają po wysiłku fizycznym. Zwykle objawy wstępują podczas lub krótko po wysiłku, zwłaszcza w zimnym i suchym powietrzu. Leki doraźne (np. salbutamol) można podać profilaktycznie przed planowanym wysiłkiem.

• Astmę zawodową – wywoływaną przez czynniki występujące w pracy (chemikalia, pyły, dyspersje). Objawy pojawiają się w miejscu pracy i ustępują po zmianie środowiska.

• Astmę aspirynową (lekową) – występuje u pacjentów, u których przyjmowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) powoduje duszność, kaszel i świsty. Ten typ astmy wiąże się z nadprodukcją leukotrienów w wyniku zaburzeń przemian kwasu arachidonowego. Często współwystępuje z przewlekłym nieżytem nosa i polipami nosa – tzw. triada aspirynowa.

• Inne postacie – m.in. astma nocna (objawy nasilają się w nocy), łagodna sporadyczna, przewlekła umiarkowana czy ciężka (oporna na leczenie). Ciężka astma może wymagać terapii biologicznej (przeciwciałami anty-IgE lub przeciw IL-5).

Objawy astmy

Typowe objawy astmy mają charakter napadowy i związane są ze zwężeniem oskrzeli. Należą do nich między innymi:

• dusznosć (uczucie braku powietrza, które zwykle nasila się podczas wydechu),

• świszczący oddech (syczenie lub świst przy oddychaniu, szczególnie słyszalny przy wydechu),

• kaszel (zwykle suchy; kaszel może być jedynym objawem u niektórych pacjentów),

• uczucie ucisku w klatce piersiowej (dławienie lub ściskanie).

Objawy często pojawiają się w nocy lub nad ranem oraz mogą ulegać zmienności w czasie. Pomiędzy zaostrzeniami wiele osób nie odczuwa żadnych dolegliwości. W ciężkich zaostrzeniach duszność jest na tyle nasilona, że konieczne jest szybkie podanie leku rozkurczającego oskrzela i czasem hospitalizacja. Niektórym chorym dokucza głównie uporczywy kaszel (tzw. wariant kaszlowy astmy). Często towarzyszą objawy alergii, np. przewlekły katar czy pokrzywka.

Diagnostyka astmy

Rozpoznanie astmy opiera się na charakterystycznych objawach klinicznych oraz badaniach czynnościowych płuc. Lekarz podczas wywiadu pyta o występowanie napadowych duszności, świstów, kaszlu oraz o czynniki wyzwalające (np. alergeny, wysiłek, infekcje). Istotne jest również określenie przebiegu objawów (zmienność w czasie, nasilenie nocne).

Podstawowym badaniem jest spirometria. Wykazuje ona charakter obturacyjny: obniżony stosunek FEV₁/FVC. Po podaniu szybko działającego leku rozkurczowego (np. salbutamolu) wykonuje się ponowną spirometrię. Wzrost FEV₁ o co najmniej 12% i 200 ml (powiększenie objętości wydechowej) w porównaniu z wartością wyjściową potwierdza odwracalność obturacji i wspiera rozpoznanie astmy. Jeśli wyniki spirometrii są prawidłowe, a podejrzenie astmy pozostaje duże, wykonuje się test prowokacji oskrzelowej – najczęściej inhalację metacholiny lub mannitolu, by ocenić nadreaktywność oskrzeli. Nadmierna reakcja (obniżenie FEV₁ >20%) potwierdza podatność na astmę.

Uzupełnieniem diagnostyki może być pomiar frakcyjnego tlenku azotu w wydychanym powietrzu (FeNO). Podwyższone stężenie FeNO (>40–50 ppb) wskazuje na obecność zapalenia eozynofilowego oskrzeli, typowego dla wielu postaci astmy. Wykonuje się także badania alergiczne (testy skórne lub oznaczenia specyficznych IgE) w celu identyfikacji alergenów wywołujących objawy.

Ważne jest różnicowanie z innymi chorobami dróg oddechowych (np. POChP, mukowiscydoza) – w razie wątpliwości zleca się RTG klatki piersiowej lub dodatkowe testy. W diagnostyce astmy u dzieci (zwłaszcza poniżej 5. r.ż.) opieramy się głównie na obrazie klinicznym, wywiadzie i próbie leczenia, gdyż standardowe testy czynnościowe są trudne do wykonania.

Leczenie astmy

Celem leczenia astmy jest opanowanie objawów i zapobieganie zaostrzeniom oraz utrzymanie optymalnej czynności płuc. Terapia jest wielopłaszczyznowa i dopasowana indywidualnie do pacjenta. Podstawowe leki to preparaty wziewne podawane przez inhalator. Możemy wyróżnić:

• Leki doraźne (ratunkowe): szybko działające beta₂-agonisty (SABA, np. salbutamol – Ventolin) oraz cholinolityki o krótkim działaniu (np. ipratropium). Działają szybkorozkurczowo, likwidują napad duszności i świstów. Inhalator z SABA powinien znajdować się zawsze przy chorym na astmę jako „inhalator ratunkowy”.

• Leki kontrolujące: głównie wziewne glikokortykosteroidy (ICS) – leki przeciwzapalne (np. budesonid, flutikazon) stosowane codziennie w celu zmniejszenia przewlekłego stanu zapalnego oskrzeli. Jeśli jedna substancja nie wystarcza, stosuje się preparaty złożone (ICS + długo działający beta₂-agonista, np. formoterol lub salmeterol).

• Długo działające beta₂-agonisty (LABA): (np. formoterol – Foradil, salmeterol – Serevent) są zwykle łączone z ICS w lekach złożonych. Utrzymują one rozkurcz oskrzeli i zapobiegają objawom.

• Antagonisty leukotrienów (np. montelukast) – preparaty doustne, pomocne szczególnie u pacjentów z astmą alergiczną lub aspirynową.

• Leki przeciwciał przeciw IgE (omalizumab) lub przeciwcytokinom (np. mepolizumab) – nowoczesne leki biologiczne stosowane w ciężkich postaciach astmy eosynofilowej, gdy standardowe leczenie zawodzi.

W leczeniu astmy kluczowe jest regularne stosowanie leków kontrolujących. Dzięki temu można utrzymać drożność oskrzeli i znacząco zmniejszyć ryzyko ataków. Wziewne glikokortykosteroidy razem z lekami rozkurczającymi oskrzela pomagają utrzymać chorobę pod kontrolą i poprawić jakość życia pacjenta. Wszystkie leki wziewne (inhalatory) stosowane w astmie dostępne są wyłącznie na receptę. Ich dobór i dawkowanie powinien ustalać lekarz.

E-recepta i zakup inhalatorów online

W Polsce leki na astmę – w tym wszystkie rodzaje inhalatorów – wydawane są tylko na receptę. Dzięki wprowadzeniu systemu e-recept pacjent może uzyskać potrzebną receptę bez wizyty stacjonarnej. Platformy telemedyczne umożliwiają konsultację lekarską online, podczas której lekarz po przeprowadzeniu wywiadu wystawia e‑receptę na leki astmy (np. Ventolin, Pulmicort, Seretide itp.). Badania pokazują, że najczęściej przepisywanym lekiem podczas takich teleporad jest Ventolin na astmę – szczególnie u pacjentów zgłaszających nagłe napady duszności.

Po otrzymaniu e-recepty można ją zrealizować w każdej aptece. Coraz popularniejsze stają się też inhalatory online – zamówienia w aptekach internetowych, które realizują e‑receptę. W praktyce oznacza to, że pacjent po teleporadzie może zamówić przepisany inhalator przez internet i otrzymać go wygodnie do domu. Warunkiem jest uprzednie posiadanie e-recepty wystawionej przez lekarza.

Monitorowanie choroby i profilaktyka zaostrzeń

Pacjenci z astmą powinni być pod stałą kontrolą lekarza i samodzielnie monitorować swoją chorobę. Ważnym narzędziem jest pomiar szczytowego przepływu wydechowego (PEF) domowym peak-flow metrem – pozwala on ocenić drożność oskrzeli i szybko wykryć narastające zwężenie przed wystąpieniem pełnego ataku. Warto także prowadzić dzienniczek objawów (np. częstość występowania świszczącego oddechu czy kaszlu) i stosować astmatyczny plan postępowania, ustalony wspólnie z lekarzem.

Profilaktyka zaostrzeń polega przede wszystkim na unikaniu czynników wyzwalających: palenia tytoniu, przebywania w zadymionych lub silnie zanieczyszczonych pomieszczeniach, kontaktu z alergenami domowymi (roztocza, sierść zwierząt, pleśnie) oraz silnymi alergenami środowiskowymi (pyłki roślin). W mieszkaniu warto utrzymywać optymalną wilgotność powietrza i regularnie wietrzyć pomieszczenia. Należy również dbać o regularne stosowanie przepisanych leków („wziewnych sterydów”), nawet gdy nie ma objawów. Dzięki temu stan zapalny jest kontrolowany i rzadziej dochodzi do ostrego napadu. Pacjenci ze skłonnościami alergicznymi mogą dodatkowo korzystać z odczulania (immunoterapii alergenowej) pod okiem lekarza. Istotne jest także wykonanie szczepień ochronnych, zwłaszcza przeciw grypie i pneumokokom – infekcje dróg oddechowych sprzyjają zaostrzeniom astmy.

Dobrą kontrolę astmy umożliwia także prowadzenie zdrowego stylu życia: regularna aktywność fizyczna (w miarę możliwości dostosowana do stanu pacjenta), rezygnacja z palenia tytoniu oraz unikanie stresu i infekcji. Pacjenci z astmą powinni regularnie spotykać się z lekarzem i wykonywać badania czynności płuc (np. spirometrię raz na rok) oraz kontrolować objawy. Dzięki odpowiedniemu leczeniu i współpracy z lekarzem większość osób z astmą może żyć normalnie, bez stałych objawów i nagłych zaostrzeń.

FAQ – Najczęściej zadawane pytania

• Czy astmę można wyleczyć? Astma to choroba przewlekła i nie ma na nią w pełni skutecznego lekarstwa „całkowicie eliminującego” przyczynę. Jednak dzięki nowoczesnemu leczeniu można osiągnąć pełną kontrolę objawów u większości chorych. Regularne stosowanie leków oraz unikanie czynników wyzwalających pozwalają na długotrwałe ustąpienie napadów duszności i prawidłowe funkcjonowanie. U niektórych dzieci astma może osłabnąć z wiekiem, jednak często wymaga dalszego leczenia w dorosłym życiu.

• Jakie są główne objawy astmy? Typowe objawy to napadowa duszność (zwłaszcza podczas wydechu), świszczący oddech, napady suchego kaszlu i uczucie ściskania w klatce piersiowej. Do ataku astmy często dochodzi w nocy lub nad ranem. Objawy mogą nasilać się pod wpływem wysiłku, ekspozycji na alergeny, zimne powietrze czy infekcje dróg oddechowych.

• Jakie badania wykonuje się przy podejrzeniu astmy? Podstawowe to spirometria z testem odwracalności obturacji (pomiar FEV₁ przed i po inhalacji leku rozkurczającego). Dodatkowo lekarz może zlecić pomiar PEF i testy prowokacyjne (np. metacholinowy) w razie wątpliwości. Wykonuje się także badania alergiczne (skórne lub z krwi) w celu wykrycia uczulenia, a uzupełniająco analizę FeNO oceniającą stan zapalny oskrzeli.

• Jak leczy się astmę oskrzelową? Terapia długoterminowa polega na stosowaniu leków wziewnych. Głównymi lekami są wziewne kortykosteroidy (jako leki kontrolujące) oraz beta₂-agonisty (krótkodziałające SABA, np. salbutamol, i długo działające LABA). Leki doraźne (SABA) podaje się przy nagłym ataku. W cięższych przypadkach dodaje się leki przeciwzapalne (antagonisty leukotrienów) lub biologiczne (np. przeciwciała anty-IgE). Wszystkie te leki – zarówno SABA, jak i ICS/LABA – są dostępne w postaci inhalatorów na receptę.

• Czy mogę kupić inhalator bez recepty? Nie. W Polsce inhalatory stosowane w astmie, zarówno ratunkowe (np. Ventolin z salbutamolem), jak i przewlekłe (np. Pulmicort z budesonidem), dostępne są tylko na receptę. Oznacza to, że przed zakupem inhalatora należy skonsultować się z lekarzem. W dobie e-zdrowia lekarz może wystawić e-receptę na potrzebny lek podczas konsultacji online. Taką receptę zrealizujesz następnie w aptece stacjonarnej lub internetowej.

• Jak uzyskać e-receptę na leki na astmę? Aby dostać e-receptę na leki przeciwastmatyczne, należy odbyć konsultację lekarską (osobistą lub online). Podczas wizyty lekarz zbiera wywiad i może wystawić e-receptę na wskazane leki (np. na inhalator Ventolin czy na leki kontrolne). W Polsce funkcjonuje wiele serwisów telemedycznych, gdzie po wypełnieniu krótkiego kwestionariusza można porozmawiać z lekarzem przez internet i otrzymać e-receptę. Dzięki temu pacjent może łatwo zamówić przepisane leki – także w aptece internetowej.

• Czy astmą można się zarazić? Nie. Astma nie jest chorobą zakaźną, tylko przewlekłą chorobą zapalną układu oddechowego. Nie przenosi się od osoby do osoby. Na rozwój astmy mają wpływ czynniki genetyczne (dziedziczne skłonności do alergii) oraz środowiskowe (alergeny, infekcje, zanieczyszczenia), ale nie zakaźne drobnoustroje.

• Co robić podczas ataku duszności? W razie napadu astmy najpierw spokojnie użyj wziewnie szybkodziałającego leku rozkurczającego (doraźnego inhalatora, np. Ventolin). Staraj się uspokoić oddech i usiąść w pozycji półsiedzącej. Jeśli po chwili nie ma poprawy, konieczna jest pomoc medyczna. Po ataku warto skonsultować się z lekarzem w celu weryfikacji leczenia i ewentualnej korekty dawki leków długoterminowych.

• Czy astmę można przeoczyć? Tak, czasem łagodna astma może być mylona z częstym przeziębieniem lub alergią. Nie lekceważ jednak przewlekłych objawów – uporczywy kaszel (zwłaszcza nocny lub wysiłkowy) czy nawracające duszności wymagają diagnostyki. Wczesne rozpoznanie pozwala na skuteczne leczenie i zapobiega powikłaniom.